जोशी, अविनाश देवदत्त
अविनाश देवदत्त जोशी यांचा जन्म पुणे येथे झाला. त्यांचे वडील सैन्य अभियांत्रिकी सेवेमध्ये (एम.इ.एस.) मोठ्या पदावर होते. वडिलांच्या फिरतीच्या नोकरीमुळे अविनाश यांचे शालेय शिक्षण पुणे, हैद्राबाद, विशाखापट्टणम आणि नागपूर येथे झाले. नागपूरच्या हडस् विद्यालयामधून त्यांनी शालान्त परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यानंतर त्यांनी हिस्लॉप महाविद्यालयामध्ये वैद्यकपूर्व पाठ्यक्रमाला प्रवेश घेतला. त्याच वेळी थेट प्रवेश पद्धतीतून १९६४ मध्ये त्यांना वायुसेनेत प्रवेश मिळाला.
वायुसेनेत एअरफोर्स अ‍ॅडमिनिस्ट्रेटिव्ह कॉलेज (कोईंबतूर), ई.एफ.टी.यू. (नागपूर), पायलट ट्रेनिंग एस्टॅब्लिशमेंट (अलाहाबाद), एअरफोर्स फ्लाइंग कॉलेज (जोधपूर), नं १ जेट ट्रेनिंग विंग (हकीमपेठ) अशा विविध संस्थांमध्ये त्यांचे प्रशिक्षण झाले.
एल-५, एचटी-२, हावर्ड व व्हॅम्पायर अशा विविध विमानांवर त्यांना वैमानिक कौशल्याचे धडे मिळाले. या प्रत्येक पातळीवर त्यांनी सर्वांत कमी कालावधीत पहिले ‘सोलो’ उड्डाण केले. तसेच त्यात प्रथम क्रमांक पटकाविण्याचा विक्रम केला. अविनाश जोशी यांना ४ जून १९६७ रोजी नियुक्ती मिळाली व तत्कालीन संरक्षणमंत्री स्वर्णसिंग यांच्या हस्ते त्यांना फ्लाइंग ट्रॉफी देण्यात आली. पुण्याच्या पहिल्या नेमणुकीनंतर हलवारा आणि पठाणकोट येथे असताना त्यांनी हंटर विमानांवर कामगिरी केली.
१९७१ च्या लढाईत अविनाश जोशी यांनी हंटर विमानातून सत्ताविसाव्या स्क्वॉड्रनमधून सरहद्दीपार सात आक्रमक उड्डाणे करून उरी आणि पूंछ भागातील पाकिस्तानी सैनिकी ठिकाणांवर हल्ले केले व ‘सपोर्ट मिशन्स’ही पार पाडली. ह्या सर्व हल्ल्यांमधील उड्डाणपथकांचे त्यांनी नेतृत्व केले होते. ह्या कार्यासाठी त्यांचे ‘मेन्शन इन डिस्पॅच’ द्वारा कौतुक केले गेले.
जोशी यांनी तांबरम येथे फ्लाइंग इन्स्ट्रक्टरचे प्रशिक्षण पूर्ण केल्यानंतर १९७४ मध्ये हैद्राबादच्या ‘एअरफोर्स अकॅडमी’ मध्ये एच.जे.टी.-१६ ह्या विमानावर छात्रसैनिकांना शिकवण्याचे काम केले. त्यावेळच्या त्यांच्या उत्कृष्ट कामगिरीबद्दल त्यांना ‘कमांडर इन चीफ’नेे प्रशस्तिपत्रक दिले. वायुसेनेच्या पश्चिम विभागाकडून त्यांना दोनदा प्रशस्तिपत्रके देण्यात आली. १९७६ मध्ये सदतिसाव्या स्क्वॉड्रनमध्ये असताना हंटर व मिग-२१ मधून त्यांनी प्रजासत्ताक दिनाच्या संचलनामध्येे ‘कलर फ्लाय पास्ट’ही सादर केले.
१९७९ साल हे त्यांच्या जीवनाला नवी दिशा देणारे ठरले. श्रीनगरच्या खोऱ्यातले लढाऊ विमानाचे रात्रीचे पहिले उड्डाण त्यांनी केले. ‘फायटर कॉम्बॅट लीडर’चे प्रशिक्षण त्यांनी १९८० मध्ये पूर्ण केले. १९८१ मध्ये मिग-२३ च्या प्रशिक्षणासाठी ते सोव्हिएट युनियनला गेले. त्यानंतर त्याच विमानांच्या दोनशे एकविसाव्या स्क्वॉड्रनमध्ये ‘फ्लाइट कमांडर’ म्हणून त्यांची नेमणूक झाली. त्यावेळी त्यांनी लढाऊ विमानांच्या डावपेचांच्या तंत्रात सुधारणा केली. अनेक नव्या शस्त्रास्त्रांची चाचणी त्यांनी स्वत: पार पाडली. श्रीनगरच्या खोर्‍यात उड्डाणाचे नवे प्रयोग केले. २३एप्रिल १९८४ रोजी लेह या समुद्रसपाटीपासून ३००० मीटर उंचीवर असणाऱ्या विमानतळावर सर्वप्रथम मिग-२३ हे विमान उतरवण्याचा आणि तिथून उड्डाण भरण्याचा विक्रम त्यांनी प्रस्थापित केला. सोव्हिएट युनियनच्या वैमानिकांनीही ह्या अवघड कामगिरीचे कौतुक केले. १९८५ मध्ये त्यांना दोनशेएकविसाव्या स्क्वॉड्रनची कमांड मिळाली.
१९८४ मध्य ओझर येथील बी.आर.डी.तील अल्पावधीच्या वास्तव्यात रशियाकडून मिळणाऱ्या नव्या विमानांची तपासणी करण्याचे काम अविनाश जोशी यांनी चाचणी वैमानिक (‘टेस्ट पायलट’) म्हणून केले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली ह्या स्क्वॉड्रनने अनेक नवी कामे पार पाडली. अधिक उंचीवर केल्या जाणाऱ्या आक्रमणांच्या चाचण्या पीर पांजाल भागातील तोष मैदान रेंज व लडाखमधील पंधरा हजार फुटांच्या उंचीवरील कारसो रेंजवर त्यांनी स्वत: पार पाडल्या. वायुसेनेतील निवडक पथकांना अशा ‘हार आल्टिट्यूड फायरिंग’संबंधी प्रशिक्षण व मार्गदर्शन देण्याचे कामही त्यांनी केले. ‘फोटो रिकॉनिसन्स’, रात्री केली जाणारी अवघड उड्डाणे व इतर गुप्त कामगिर्‍याही ह्याच कालावधीत पार पाडल्या. ‘ऑपरेशन मेघदूत’ही यशस्विरीत्या पार पाडले गेले. ह्या कामांसाठी, त्यांची कमांड पूर्ण झाल्यावर त्यांना ‘वायुसेना’ पदक देण्यात आले. पुढे २००५ च्या जुलैमध्ये ह्याच स्क्वॉड्रनचे कमोडोर कमांडंट म्हणून त्यांची नेमणूक झाली.
वायुसेना भवन व वेस्टर्न एअर कमांडमधील चार वर्षांच्या कामानंतर १९९१ मध्ये महू येथे हार कमांड (आर्मी) अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यावर राजस्थानमधील उत्तरलाई विमानतळाचे नेतृत्व त्यांच्यावर सोपवण्यात आले. त्यानंतर महूच्या ‘कॉलेज ऑफ कॉम्बॅट’मध्ये त्यांनी प्रशिक्षक म्हणून काम केले व बीदर (कर्नाटक) येथील विमानतळाची कमांडरशिप सांभाळली. ‘सूर्यकिरण’ ह्या विमानपथकाच्या उभारणीचे काम त्यांनी मोठ्या कौशल्याने पार पाडले. परंतु त्यांच्या आवडीचे वैमानिक प्रशिक्षणाची उड्डाणे करण्याचे काम त्यांनी सोडले नाही. फ्लाइंग ए.ओ.सी. अशी त्यांची ख्याती झाली ती त्यामुळेच!
१९८८ मध्ये प्रख्यात नॅशनल डिफेन्स कॉलेजमध्ये एक वर्षाचा अभ्यासक्रम केल्यावर सिकंदराबाद येथील ‘कॉलेज ऑफ एअर वॉरफेअर’मध्ये त्यांनी ‘डेप्युटी कमांडंट’चा कार्यभाग सांभाळला. त्यानंतर दिल्लीला ‘असिस्टंट चीफ ऑफ द एअर स्टाफ इन्स्पेक्शन व फ्लाइट सेफ्टी’ व ए.सी.ए.एस. पर्सोनेल म्हणून काम केल्यावर २००४ मध्ये एअर मार्शलच्या बढतीच्या रँकवर गांधीनगरला, साउथ वेस्टर्न एअर कमांडमध्ये ‘एस.ए.एस.एस.ओ.’ म्हणून त्यांची बदली झाली. तिथे त्यांनी पोखरण रेंजवरील एअर पॉवर डेमॉन्स्ट्रेशन व मुंबईला झालेल्या अवेअरनेस कॅम्पेन यांचे आयोजन व नियंत्रण केले. मुंबईच्या कॅम्पेनमध्ये प्रथमच वायुसेना व एअर इंडियाच्या विमानांनी एकत्र उड्डाण केले होते. गांधीनगरला असताना, इस्त्रायलला राष्ट्रीय सुरक्षेसंबंधीचा अभ्यासक्रम सुप्रसिद्ध गॅलिली कॉलेजमध्ये करण्याची संधी त्यांना मिळाली.
ईस्टर्न एअर कमांडचे ‘एअर ऑफिसर कमांडिंग इन चीफ’ (एओसीइनसी) चे महत्त्वपूर्ण पद त्यांना नोव्हेंबर २००४ मध्ये देण्यात आले. इथल्या त्यांच्या वास्तव्यात त्यांच्या कमांडमधील प्रशिक्षणाच्या व इतर कार्यांच्या स्तरात प्रगती घडली. लढाऊ विमानांच्या कामगिरीसाठी प्रथमच नागरी विमानतळांचा वापर झाला. ईशान्येकडील सात राज्यांच्या हवाई सुरक्षेची मोठी जबाबदारी त्यांनी समर्थपणे पेलली.
त्यानंतर २००५ मध्ये त्यांची नियुक्ती दिल्लीला, ‘स्ट्रॅटेजिक फोर्स कमांड’चे ‘कमांडर इन चीफ’ म्हणून केली गेली. भूसेना, नौसेना व वायुसेना ह्यांना एकत्रित करून निर्माण केलेली ही कमांड आण्विक शस्त्रास्त्रांसंबंधी कार्यासाठी बनवली होती. प्रत्यक्ष पंतप्रधान, त्यांचे राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार व तिन्ही सेनाप्रमुखांच्या मार्गदर्शनाखाली हे पद सांभाळण्यात ते यशस्वी झाले. ईस्टर्न एअर कमांड व स्ट्रॅटेजिक फोर्स कमांडमधील यशस्वी कामगिरीनंतर मार्च २००६ मध्ये त्यांच्या असाधारण कर्तृत्वाचा सन्मान म्हणून राष्ट्रपती ए.पी.जे.अब्दुल कलाम ह्यांच्या हस्ते त्यांना ‘परमविशिष्ट सेवा पदका’ने गौरवले गेले.
त्याच वर्षी राष्ट्रपतींचे मानद ए.डी.सी. म्हणूनही त्यांचे नाव घोषित केले होते. २००६ वर्षाच्या अखेरीस ४० वर्षांची गौरवपूर्ण सेवा संपवून ते निवृत्त झाले.
