परांजपे, वासुदेव गोपाळ

     वासुदेव गोपाळ परांजपे यांचा जन्म सातारा जिल्ह्यातील रहिमतपूर येथे झाला. त्यांनी १९०६ मध्ये पुण्यातील डेक्कन महाविद्यालयातून बी.ए. आणि १९०८ मध्ये मुंबई विद्यापीठातून एम.ए.चे शिक्षण पूर्ण केले. १९११ मध्ये ते एल्एल.बी. परीक्षाही उत्तीर्ण झाले. त्यानंतर १९१३ मध्ये त्यांनी डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीत प्रवेश केला. १९१५ मध्ये ते त्या संस्थेचे आजीव सदस्य झाले. त्यानंतर फर्ग्युसन महाविद्यालयात संस्कृतचे आणि इंग्लिशचे अध्यापन कार्य त्यांनी सुरू केले. शासकीय शिष्यवृत्ती घेऊन ते १९२०मध्ये फ्रान्समधील पॅरिस येथे संशोधनासाठी गेले व त्यांनी डी.लिट्. पदवी प्राप्त केली. पॅरिस येथे असताना पुढे जे महान प्राच्यविद्या संशोधक ठरले असे सुनीलकुमार चटर्जी आणि सुशीलकुमार डे हे त्यांचे समकालीन मित्र होते. तर फ्रान्समधील सिल्हँ लेव्ही हे महान प्राच्यविद्या पंडित त्यांचे मार्गदर्शक होते. डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीच्या विविध विद्यालयांत आणि महाविद्यालयांत त्यांनी कार्य केले.

      वासुदेव परांजपे यांनी १९३१ ते १९३३ या काळात साताऱ्याच्या न्यू इंग्लिश स्कूलमध्ये मुख्याध्यापक म्हणून कार्य केले. पुढे १९४६ मध्ये सेवानिवृत्त होईपर्यंत फर्ग्युसन महाविद्यालयात प्राध्यापक म्हणून त्यांनी कार्य केले. उंबरगाव येथील शाळा ही त्यांचीच निर्मिती होय. त्या शाळेत ते ‘व्हिजिटर’ या नात्याने कार्य करत होते. हे करत असताना त्यांनी शाळेत भरपूर सुधारणा केल्या. रहिमतपूर येथे शाळेची स्थापना केली. यासाठी त्यांनी स्वत:ची मालमत्ताही शाळेला दिली. पुण्यातील भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिराचे १९२३ ते १९२७ या काळात ते सचिव होते. या संस्थेतील अतिथीगृह व मुद्रणालय ही त्यांचीच निर्मिती आहे. भांडारकर संस्थेच्या अ‍ॅनल्स या नियतकालिकाचे १९३४ ते १९३९ या काळात त्यांनी संपादक म्हणून कार्य केले. वासुदेव परांजपे यांचे संशोधन व प्रकाशन कार्यही विस्तृत प्रमाणात होते. त्यांनी पी. पीटरसनच्या (Hymans of the Rigveda) आवृत्तीचे संपादन, १९३६मध्ये महाभारत सौप्तिकपर्व आणि स्त्री-पर्व, १९३७ मध्ये (Toy- cart of Clay)) भाग १/२ संपादन, १९४० मध्ये पंडित रंगाचार्य रेड्डी यांच्या लेखसंग्रहाचे संपादन, १९२२मध्ये ‘लतीर्तिक द कात्यायन’, १९६९ ते १९७४ या काळात पुणे येथे ‘द वेदिक रिलिजन’ या बर्गेन्यच्या ग्रंथाचा ‘द वेदिक रिसर्च’ हा फ्रेंचमधून इंग्लिशमध्ये अनुवाद, तसेच ओल्डेनबर्गच्या ग्रंथाचा जर्मनमधून इंग्लिशमध्ये अनुवाद केला. याशिवाय विविध संकीर्ण लेख,पुस्तक परीक्षणे इत्यादी सर्व भांडारकर संस्थेच्या अ‍ॅनल या नियतकालिकातून प्रसिद्ध झाले. त्यांचा गौरव ग्रंथ त्यांच्या मृत्यूनंतर १९७७ मध्ये दिल्लीमध्ये प्रसिद्ध झाला.

     डॉ. परांजपे संस्कृतध्ये त्यातही वेद विषयातील विद्वान होतेच; शिवाय त्यांना इंग्लिश, फ्रेंच, जर्मन ह्या भाषांचेही उत्तम ज्ञान होते. फर्ग्युसन महाविद्यालयात संस्कृत, इंग्लिश यांबरोबरच स्वयंस्फूर्तीने ते जर्मन व फ्रेंच भाषाही शिकवत असत. ज्या काळात या भाषांच्या अध्ययनाची व्यवस्था (सोय) नव्हती, त्या काळातही या भाषांचे प्राच्यविद्येच्या अध्ययनातील महत्त्व जाणून ते त्या भाषा शिकले व त्या शिकण्यास इतरांनाही प्रवृत्त केले. भारतात आज जर्मन, फ्रेंच यांसारख्या भाषांच्या अध्ययनाची सोय सर्वच विद्यापीठांत आहे. परंतु या भाषांच्या अध्ययनाचा व अध्यापनाचा प्रारंभ पुण्यातील प्राच्यविद्या पंडितांनी स्वयंस्फूर्त व विनामूल्य पद्धतीने केला. असे कार्य करणाऱ्यांमध्ये  डॉ.वासुदेव गोपाळ परांजपे यांचे स्थान मोठे आहे.

— डॉ. गणेश उमाकांत थिटे